به همت گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم همایش «سامانه­ های نوین آبزی­پروری» روز چهارشنبه 22 آبان 1398 در تالار اجتماعات فرهنگستان علوم برگزار شد. در این مراسم که جمعی از مسئولان و استادان عضو پیوسته و وابسته و همکاران مدعو گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم، استادان دانشگاه­ ها و مراکز تحقیقاتی حضور داشتند، ابتدا آقای دکتر عباس شریفی تهرانی رئیس گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم در سخنان کوتاهی، ضمن خیر مقدم­ گویی به حاضران در جلسه، بر اهمیت تشکیل چنین همایش­ هایی تاکید کرد. ایشان اظهار نمود که گروه علوم کشاورزی هر ماه یک جلسه سخنرانی و همایش در مورد مسائل مختلف علوم کشاورزی و منابع طبیعی برگزار می­ کند و بحث امروز ما درباره شیلات است. به نظر آقای دکتر شریفی تهرانی، با توجه به کمبود پروتئین در دنیا و کشور ما، تغذیه از آبزیان دریایی و توجه به تهیه غذای سالم از اهمیت زیادی برخوردار است. وی افزود در کشور ما در زمینه پرورش آبزیان رشد زیادی صورت گرفته و امید است با سخنرانی دوستان، چالش ­هایی که در این زمینه وجود دارد بیشتر شکافته شود و بعد همایش نیز توسط شاخه شیلات بیانیه ­ای در این مورد صادر خواهد شد و به استحضار مسئولان می ­رسد.

پس از سخنان آقای دکتر شریفی تهرانی، آقای دکتر حسین نمازی دبیر فرهنگستان علوم نیز طی سخنان کوتاهی، ضمن تشکر از گروه علوم کشاورزی و شاخه شیلات برای تشکیل همایش مزبور، اظهار نمود که کشور ما با داشتن مرزهای آبی شمالی و جنوبی و رودخانه های متعدد می­تواند تحولات عظیمی در زمینه شیلات و بعضی از صنایع چون کشتیرانی ایجاد کند به طوری که نیاز داخلی تأمین شود.

سپس آقای دکتر شاهدی رئیس شاخه علوم و صنایع غذایی فرهنگستان علوم یادآور شد که ما امکانات زیادی را در مرزهای شمالی و جنوبی داریم که می­ توان اشتغال ایجاد کرد و باعث توسعه شد بنابراین باید از این پتانسیل­ها استفاده کرد تا آن­قدر وابسته به درآمد نفت نباشیم. به نظر آقای دکتر شاهدی ماهی مغذی است و به دلیل داشتن امگا3 برای سلامت انسان لازم است. وی افزود مصرف سرانه ماهی در ایران نصف دنیاست و امیدواریم با رهنمودهایی که این نوع جلسات می­ دهند به مسئولان اشاره کنیم که شرایط بهتری را برای تولید سالم این محصولات فراهم کنند.

آقای دکتر قباد آذری تاکامی رئیس شاخه شیلات گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم آخرین سخنران مراسم افتتاحیه همایش بود و اظهار نمود که واژه شیلات در قبل از انقلاب سنگین بود و رشته­ای به نام شیلات وجود نداشت ولی بعد از انقلاب تلاش کردیم تا رشته کوچکی را به نام شیلات درست کنیم. وی افزود، مصرف سرانه ماهی درایران قبل از انقلاب  600 گرم بود و بعد از انقلاب به 1 کیلوگرم رسید و امروزه حتی در قصابی­ ها ماهی می­ فروشند و الان مصرف سرانه ماهی در ایران 10 تا 12 کیلوگرم است. آقای دکتر آذری تاکامی تأکید کرد با اینکه مملکت خشک و بی آبی داریم ولی با وجود سرمایه ­گذاری ­های کلانی که در رشته شیلات شده است، امیدوارم بتوانیم تولیداتمان را بالاتر ببریم و من آینده درخشانی را در آبزی­پروری پیش بینی می­کنم.

پس از مراسم افتتاحیه 4 سخنران کلیدی جلسه سخنان خود را ایراد کردند. آقای دکتر قباد آذری تاکامی استاد دانشگاه تهران و رئیس شاخه شیلات فرهنگستان علوم تحت عنوان «بررسی روند کاربرد افزودنی­ های ارگانیک در تغذیه آبزیان برای افزایش تولید و پیشگیری از بیماری­ ها»؛ آقای دکتر حسینعلی عبدالحی معاون سازمان شیلات ایران و عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور تحت عنوان «آبزی پروری در ایران، چشم ­انداز آینده و چالش ­های پیش رو»؛ آقای دکتر اصغر عبدلی عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهیدبهشتی تحت عنوان «اثرات اکولوژیک پرورش گونه غیر بومی قزل­آلای رنگین کمان در قفس بر آبزیان دریای خزر» و آقای دکتر امراله قاجاری مدیر کل دفتر بهداشت و مدیریت بیماری های آبزیان سازمان دامپزشکی کشور تحت عنوان «امنیت زیستی و مراقبت بهداشتی در سیستم­ های نوین آبزی­ پروی» سخنرانی کردند که چکیده این سخنرانی­ ها به قرار زیر است:

* بررسی روندکاربرد افزودنی­ های اورگانیک در تغذیه آبزیان برای افزایش تولید و پیش­گیری از بیماری­ ها (دکتر قباد آذری تاکامی)

صنایع آبزی ­پروری از نظر استرس و بیماری­ها و عدم توازن تغذیه در معرض مشکلات و چالش­های بسیار جدی است و تلفات سنگین آبزیان پرورشی منجر به کاهش تولید و از دست رفتن سرمایه خواهد شد. کاربرد برخی از انواع افزودنی­های اورگانیک در تغذیه آبزیان پرورشی می­تواند با افزایش شاخص­های ایمنی و بهبود تغذیه به سلامت گونه­ های آبزیان و پیش­گیری از مرگ و میر بالا بر اثر بروز بیماری­ها و استرس­ها کمک کند و در نهایت سبب افزایش تولید با غذای کمتر و در زمان کوتاه تر شود.

در دو دهه اخیر مواردی از افزودنی ­های اورگانیک در صنایع آبزی ­پروری ایران بکار برده شد که نتایج بسیار خوبی از نظر تولید زنده مانی و پیش­گیری از بیماری­ها دربرداشت پاره ­ای از این فراورده­ ها از زیست یارها  probiotics عمدتاً از لاکتوباسیلوس­ها Lactobacillus تشکیل شده ­اند و برخی دیگر از مواد ارگانیک محرک سیستم­های ایمنی سرچشمه گرفته­ اند که از دستاوردهای مهم این افزودنی­ ها می­ توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش هیدرولیز و جذب غذا بهبود رشد و فاکتورهای تغذیه ­ای
• رساندن باکتری­های مفید به لوله گوارش ماهی و میگو و تاثیر بر عوامل پاتوژن
• بهسازی محرک­های ایمنی بدن
• پیش­گیری از تلفات سنگین آبزیان پرورشی
• افزایش کیفی تولید در زمان کوتاه تر با غذای کمتر

در این مقاله به دستاوردهای برخی از افزودنی­های غذایی ارگانیک در ایران اشاره خواهد شد و مدیریت کاربرد آنها در آبزی­پروری بررسی می­ شود.

* آبزی ­پروری در ایران، چشم­ انداز آینده و چالش­ های پیش رو (دکتر حسینعلی عبدالحی)

امروزه به دلیل کاهش ذخائر آبزیان دریایی رویکرد دنیا به سوی آبزی­ پروری است. بر اساس آمار فائو مجموع میزان صید و آبزی­ پروری در جهان حدود 205 میلیون تن در سال 2017 میلادی بوده که آبزی­ پروری 6/54 درصد از مجموع تولیدات آبزیان را دارد. در سال 1957، 10 درصد بوده و در سال 2011، 6/46 درصد بوده است.

در ایران، در سال 1397، میزان کل تولید آبزیان یک میلیون و 260 هزار تن، بوده، که آبزی­پروری با 489 هزار تن، 40 درصد از تولیدات آبزیان در این سال را برعهده داشته است. در رشد آبزی­ پروری کشورهای آسیایی موفق­تر از دیگر کشورها بوده ­اند و ایران نیز از این امر مستثنی نیست به طوری که تولید آبزی­پروری از 3000 تن در سال 1357 به 489 هزار تن در سال 1397 رسیده است.

مجموع تولیدات آبزی­پروری 489205 تن که شامل ماهیان گرمابی187 هزار تن، ماهیان سردابی 173000 تن، 63 هزار تن در منابع آبی، میگوی پرورشی 47859، خاویاری 2839 تن، 37 تن میگوی آب شیرین و 14100 تن تولید ماهی در قفس است. برنامه توسعه آبزی­ پروری در کشور در پایان برنامه ششم 811 هزار تن است و به دلیل کمبود آب، عمده توسعه آبزی­ پروری در آب شور ساحلی و در دریا به روش قفس است.

چالش­های اساسی آینده شامل تغییرات اقلیم به دلیل گرم شدن زمین، بیماری­ های آبزیان، بازار، کمبود آب شیرین و تنوع گونه­ ای است. امروزه بیماری­ها خسارت زیادی سالیانه به آبزی پروری در دنیا وارد می ­کنند. در ایران بیماری VHS در قزل­ آلا و بیماری White spot در میگو خسارات بسیار سنگینی وارد نموده است. میزان مصرف سرانه آبزیان در کشور نیز با افزایش همراه بوده است. برای جبران کمبود آب، توجه ویژه به صنعتی شدن آبزی­ پروری و استفاده از مکانیزه کردن ضروری است. توسعه در سواحل و استفاده از آب شور، نیاز به تأسیسات زیربنایی دارد که از وظایف حاکمیتی است و در شرایط حاضر به دلیل تحریم­ ها مشکلاتی در بر دارد. هم­ اکنون به استثنای ماهیان خاویاری، سایر گونه ها غیر بومی هستند. انتقال دانش جدید آبزی­ پروری به کشور می­ تواند در افزایش میزان بهره ­وری آب موثر باشد به طوری که بتوان میزان تولید در واحد سطح را با حفظ کیفیت مناسب افزایش و میزان هزینه­ های تولید را کاهش داد. تغییر الگوی کشت و استفاده از گونه­ های جدید با راندمان بالا نیز بسیار مهم است.

* اثرات اکولوژیک پرورش گونه غیر بومی قزل آلای رنگین­ کمان در قفس بر آبزیان دریای خزر (دکتر اصغر عبدلی):

تخمین زده می­ شود در روش پرورش در قفس به ازای هر تن ماهی تولید شده ده ها کیلوگرم فسفر و نیتروژن در محیط رها می­ شود. برای دریای خزر که یک دریای بسته است، تجمع این مواد می­ تواند منجر به کاهش کیفیت آب و تغذیه­ گرایی شود.

پرورش در قفس، حجم زیادی از زباله، غذاهای مصرف نشده و فضولات ماهیان را به رسوبات کف دریا اضافه می­کند. این مواید زائد ارگانیک، موجب برهم خوردن تعادل موجودات کف­ زی شده و موجب تغییر شیمیایی در ساختار بستر می­شود.

حضور قفس­ ها می­ تواند موجب تغییر رفتار ماهیان بومی شود و از طرف دیگر، با توجه به اجتناب­ ناپذیر بودن فرار ماهیان از قفس ­ها، ماهیان تازه وارد تاثیر منفی بر جوامع ماهیان بومی می گذارد. همچنین در بسیاری موارد باعث انتقال و افزایش بیماری­ های ماهیان پرورشی به ماهیان بومی می­ شوند.

در برخی موارد اشاره می ­شود که ماهیانی که از قفس رها می­ شوند امکان تولید مثل ندارند حتی اگر این فرض هم درست باشد، حضور چند ساله این ماهیان در دریای خزر می­ تواند اثرات منفی زیادی بر شبکه غذایی این دریا بگذارد.

در این مقاله ضمن بررسی ابعاد مختلف اثرات اکولوژیکی این نوع پرورش در دریای خزر و سایر منابع آبی به اثرات احتمالی ورود گونه غیر بومی ماهی قزل­ آلای رنگین­ کمان به دریای خزر و اثرات احتمالی آن پرداخته خواهد شد.

* امنیت زیستی و مراقبت بهداشتی در سیستم­ های نوین آبزی­ پروری (دکتر امراله قاجاری):

 توسعه آبزی‌پروري به همراه افزایش تراكم باعث بروز و ظهور بیماری‌های مختلف در جمعيت آبزيان پرورشي شده است؛ به نحوي كه بروز بیماری‌ها به عنوان اصلی‌ترین مانع توسعه آبزی‌پروري مطرح گرديده است که هم توسعه اقتصادی و هم توسعه اجتماعی را در بسیاری از کشورها تحت تاثیر قرار داده است. زمانی که یک عامل پاتوژن به یک محیط طبیعی وارد می­شود امکان درمان و یا ریشه کنی آن بسیار کم و یا اصلا وجود ندارد. هرچند که عواقب و پیامدهای ناشی از انتشار عوامل بیماری­زا از جمعیت­ های وحشی به پرورشی قابل پیش بینی است اما عواقب انتشار عوامل بیماری­ زا از جمعیت­ های پرورشی به وحشی بسیار مشکل است. مهمترین راه برون رفت از مشکل بیماری­ها ارتقاء شرایط امنیت زیستی می­باشد. براساس تعریف FAO  امنیت زیستی یک رهیافت استراتژیک و متمرکز که شامل مجموعه­ای از سیاست­ها و مقررات جهت کاهش خطر بیماری­ ها است در این راستا توجه به اقدامات مراقبتی ، قرنطینه­ ای، واکسیناسیون توام با ارتقاء شرایط مدیریت پرورش توصیه می­ گردد. به منظور نیل به این اهداف مدیریت آبزی­پروری از سامانه های گسترده و امنیت زیستی پائین به سامانه ­های متراکم با امنیت زیستی بالا حرکت کرده است. در این سامانه­ها با کنترل دقیق ورودی­ ها و شناسائی نقاط بحران نسبت به پیش­گیری و مدیریت خطرات ناشی از عوامل بیماری­ زا اقدام می­ شود. نمونه بارز استفاده از این سامانه­ ها امروزه در جنوب شرق آسیا در پرورش میگو شکل گرفته است جایی که بیماری AHPND وWSSV باعث تغییر نگرش مدیران مزارع گردید. در این سامانه بچه میگوی سالم و به دست آمده از مولدین SPF وارد مزارعی می­شود که آب را پس از طی فرایند سالم­سازی شدید وارد مدار تولید می­کنند. در این مزارع خوراک از منابع مورد اعتماد تهیه و به روش علمی در اختیار میگو قرارگرقته و پسماندهای حاصل نیز بلافاصله از محیط خارج می­ شود. استفاده از این سامانه­ ها باعث گردیده تولید میگو به سرعت افزایش یافته و خطر ناشی از بیماری­ها مدیریت شود.

روابط عمومی فرهنگستان علوم