بنا به گزارش روابط عمومی فرهنگستان علوم، گزارش نهایی فاز اول طرح پژوهشی «آینده ­نگری وضعیت کشاورزی و منابع طبیعی با توجه به تغییرات جهانی و روند رو به رشد فناوری ها» با عنوان «بررسی وضعیت موجود تولیدهای زراعی، باغبانی، دامی و منابع طبیعی به روش مطالعات اسنادی و تنظیم گزارش» در جلسه شورای علمی پانصدم فرهنگستان علوم مورخ 1399/04/15 به تصویب رسید و طرح مزبور خاتمه یافته تلقی شد. مجری طرح آقای دکتر عباس شریفی تهرانی رئیس گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم است و استادان عضو پیوسته و وابسته و مدعو گروه علوم کشاورزی همکاران ایشان در اجرای طرح هستند. خلاصه مدیریتی این طرح به شرح ذیل است:

«در گزارش نهایی طرح «بررسی وضعیت موجود تولیدهای زراعی، باغبانی، دامی و منابع طبیعی به روش مطالعات اسنادی و تنظیم گزارش» که مدت یک سال و نیم، در 5 مرحله با مدیریت اجرایی دکتر عباس شریفی تهرانی (رئیس گروه علوم کشاورزی) و با همکاری 71 نفر از اعضای گروه علوم کشاورزی اجرا شد، علاوه بر شرح نتایج اهدَاف تعیین شده در طرح، موارد مهمی مانند آسیب­ شناسی و مقایسه وضعیت شماری از بخش­ های کشاورزی با دیگر کشورهای جهان نیز آمده است.

بخش کشاورزی از ارکان مهم تولیدی و اقتصادی کشور محسوب می­ شود و با تولید سالانه 118 میلیون تن محصولات کشاورزی نقش مهمی در تأمین نیاز غذایی جامعه دارد. این بخش همچنین 16% تولید ناخالص ملی، 22% اشتغال کشور و 25% صادرات کالاهای غیرنفتی را تأمین می­ کند. بررسی روند تغییرات در 40 سال گذشته نشان می‌دهد تولید محصولات کشاورزی کشور از 21 میلیون تن در سال 1357 به 118 میلیون تن در سال 1397 رسیده که حاکی از رشد 5/6 برابری است. مقدار کل تولیدات زراعی کشور در سال 1397 بالغ بر 81 میلیون تن بود؛ از مجموع تولیدات زراعی ایران در این سال سهم غلات 23/7 درصد، حبوبات یک درصد، گیاهان صنعتي 15/3 درصد، محصولات جالیزی 10/1 درصد و گیاهان علوفه ‏اي 26 درصد بود. در همین زمان، سطح باغ‌هاي بارور كشور 2/4 ميليون هكتار و تولیدات باغی کشور بالغ بر 21 میلیون تن بود. سهم سطح بارور اختصاص يافتـه بـه ميوه‌هاي دانه‌دار 10/2‌%، ميوه‌هاي هسته‌دار 9/6%، ميوه‌هاي دانه‌ريز 12/4‌%، ميوه‌هاي خشـك 28/1%، ميوه‌هاي سردسيري 0/8‌%، ميوه‌هاي نيمه‌گرمسيري 28/2%، ميوه‌هاي گرمسيري 0/4‌%، ميوه‌هاي گلخانـه‌اي 0/4% و ساير محصول‌های باغباني 9/9‌% بود. در بين محصول‌های یاد شده بيشترين سطح بارور مربوط به پسته بـا 15/7‌%، انگور 12‌%، سيب 9/1‌%، خرما 9‌%، پرتقال 6/6‌%، بادام 6/3‌% و گردو 5‌% بـود. به ديگر سخن، نزدیک به 63/7‌% از سطح بارور باغ‌هاي كشور به 7 محصول یادشده تعلق داشت.

میزان تولید مواد پروتئینی (شامل شیر، گوشت قرمز، گوشت مرغ و تخم­ مرغ) در سال 1395 به 13/5 میلیون تن افزایش یافت، تولید تخم­مرغ با 34/3 درصد افزایش بیشترین و گوشت قرمز با 11/1 درصد افزایش، کمترین نرخ رشد را داشتند. گوشت مرغ با رشدی معادل 10/6 درصد از 1871/0 هزار تن در سال 1391 به 2069/4 هزار تن در سال 1395 رسید. تولید شیر نیز در همین سال به 9/6 میلیون تن رسید. به­طور کلی، سهم این فرآورده‌ها در تولیدات سال 1395 به ترتیب 6/06 درصد، 71/15 درصد، 15/25 درصد و 6/93 درصد برای گوشت قرمز، شیر، گوشت مرغ و تخم مرغ بود. این بدان معنی است که نقش گوشت قرمز در تامین پروتئین کاهش و نقش گوشت مرغ و به‌ویژه تخم‌مرغ افزایش یافته بود. میزان تولید ماهی و میگو در ایران نیز 1/2 میلیون تن در سال بود که از این مقدار، 40 درصد با پرورش آبزیان و 60 درصد با صید آبزیان به دست آمده بود. گفتنی است که تولید آبزیان در ایران 0/63درصد از تولید جهانی را تشکیل می­ دهد.

در حوزۀ آب و خاک، میانگین راندمان کاربرد آب آبیاري در روش‌هاي آبیاري باراني حدود 62/1 و در روش‌های آبیاری قطره‌ای 71/1 درصد است. راندمان کل آبیاری در دو دهۀ 80-71 و 90-81 و نیم‌دهۀ 94-91 به ترتیب 34/8، 40/0 و 43/6 درصد برآورد می‌شود. بهره‌وری آب آبیاری در کشور از 0/87 در سال 1384 به 1/32 کیلوگرم بر مترمکعب در سال 1394 رسیده است. متوسط بهره‌وری آب آبیاری در سال‌های 1392-1394 معادل 1/24 کیلوگرم بر متر مکعب است که در برنامه چشم‌انداز 20 ساله 1/6 کیلوگرم بر مترمکعب هدف‌گذاری شده است. ارزیابی‌های این پژوهش نشان داد منابع آب قابل دسترس در بخش کشاورزی در سال‌های آینده (1425 خورشیدی) فقط برای تامین غذای 55 میلیون نفر کفایت می‌کند، مگر این‌که بهره‌وری آب کشاورزی به حدی افزایش یابد که بتواند برای جمعیت رو به رشد آینده کافی باشد. در غیر این صورت بخشی از نیاز غذایی باید از طریق کاهش ضایعات تولیدات کشاورزی، تغییر الگوی مصرف، شیرین کردن آب شور، جمع آوری روانآب باران و یا واردات آب مجازی تامین شود.

آمارها نشان داد مجموع فرسایش بادی و آبی خاک در ایران در حدود 2/3 میلیارد تن در سال است. با این ارقام در مجموع مقدار متوسط تخریب خاک در اثر فرسایش آبی و بادی در ایران برابر با 13/8 تن در هکتار در سال برآورد شد. نظر به این که مقدار فرسایش قابل جبران در اقلیم‌ها و پوشش‌های مختلف در حدود یک تا 10 تن در هکتار در سال تغییر می‌کند و در شرایط ایران شرایط خاک‌سازی به طور متوسط در حد 0/75 تا 1 تن در هکتار در سال برآورد می‌شود، باید نتیجه گرفت که بخش اعظم کشور (بیش از 50%) دارای فرسایش خاک بیشتر از حد ظرفیت تحمل آن است.

الگوی مصرف ناصحیح غذایی در کشور موجب شده است بیماری‌های غیر واگیر تحت تاثیر تغذیۀ نامطلوب رو به افزایش باشد و اثرات بسیار بد بر سلامت جامعه داشته باشد. افزایش بیماری‌های چاقی، دیابت و قلبی عروقی و خیلی از بیماری‌های مشابه تحت تاثیر شدید الگوی مصرف است. الگوی مصرف غذایی کشور دارای مشکلات اساسی است که هم موجب زیاد مصرف کردن مواد غذایی زیانبار برای سلامت انسان شده است و هم بار زیادی بر سامانه‌های دارو و درمان کشور  وارد و هم ایران را به خارج وابسته کرده است. بر این اساس، نتایج پژوهش حاضر بر تدوین الگوی مصرف غذای بهینه با توجه به نیازهای افراد جامعه و حفظ سلامت آنها و چگونگی تامین آن با توجه به شرایط بومی کشور و منابع تولیدی کشور تاکید دارد تا به دنبال آن الگوی مناسب تولید نیز با توجه به شرایط اقلیمی و ترجیح مردم برنامه‌ریزی و تدوین شود.

موضوع تغيير اقليم و گرمايش جهاني در رابطه با بخش کشاورزی بسيار جدي است و ضرورت برنامه‌ريزي جامع براي مقابله با آن کاملاً مشهود است. مستنداتی که در این پژوهش بررسی شد نشان داد روند بارندگي کشور رو به کاهش است و با افزايش درجه حرارت، آب قابل دسترس گياه در خاک نيز کاهش خواهد يافت. الگوي بارش‌ها در سطح کشور در حال تغيير است و در همه موارد مناطق آسيب‌پذير با مشکلات بيشتري روبرو خواهد شد. مساحت ديمزارهاي کشور رو به کاهش خواهد رفت و زمين‌هاي زيرکشت محصولات آبي نيز کاهش خواهد يافت. به طور کلي، در رابطه با اثر تغيير اقليم بر کشاورزی کشور پيش‌بيني‌هاي علمي حاکي از کاهش توليد خواهد بود.

مهم‌ترین چالش‌های فراروي کشاورزی و منابع طبیعی ایران شامل عدم کفايت سرمايه‌گذاري زيربنايي، ضايعات و تلفات زياد محصول، عدم توجه کافي به پژوهش‌هاي کشاورزي و ضعف برنامه‌ريزي پژوهشي، عدم ارتباط و هماهنگي لازم بين بخش‌هاي اجرايي و پژوهشي، پايين بودن سطح کارايي منابع انساني، ناهماهنگي و تعدّد مراکز تصميم‌گيري در امر توليد، نگهداري، توزيع، واردات و مصرف، ضعف اشتغال‌زايي و توسعة اشتغال و عدم امکان رقابت بخش کشاورزي با ساير بخش‌هاي اقتصادي اشاره کرد. براي رفع اين تنگناها جز با اتکاء به مباني علمي و بومي‌سازي فناوري‌ها و برنامه‌ريزي جامع و پرهيز از الگوبرداري‌هاي نامناسب از فناوري‌هاي بيگانه‌اي که با معيارهاي محيطي، اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي کشور مناسب نيست ميسّر نخواهد بود و اين امر مهم جز با ورود نيروهاي متخصص و دانش‌آموختۀ دانشگاهي به عرصه‌هاي پژوهش و توسعه و توليد محقّق نخواهد شد.

جمعیت ایران در حال حاضر حدود 84 میلیون نفر است و طبق برآورد یونسکو با نرخ متعادل در سال‌های آتی به حدود یکصد میلیون رسیده و سپس سیر ثابت یا نزولی پیدا خواهد کرد. می‌توان چنین تخمین زد که امکان تأمین مواد غذایی برای این جمعیت در صورت برنامه‌ریزی صحیح و پایدار نسبت به منابع طبیعی و توان تولیدی کشاورزی وجود دارد. ضرورت دارد هم برای تولید و هم برای مصرف الگوهای مناسب و اقتصادی برای نقاط مختلف کشور طراحی و ارائه گردد، به نحوی که تعادل جمعیت در نقاط مختلف با توجه به توان بوم‌شناختی وجود داشته باشد و از امکانات هر منطقه بهره‌برداری پایدار صورت پذیرد. تلاش برای کاهش تلفات و امور پس از برداشت و جلوگیری از اسراف موجب استفاده بهینه از تولیدات کشاورزی خواهد شد. بدیهی است برای ارزیابی دقیق توان کشاورزی و منابع طبیعی کشور با توجه به نیازهای جامعه مطالعه بیشتر و دقیق‌تر باید صورت گیرد.

در خاتمه لازم به توضیح است که این طرح بخش اول از طرح کلان «آینده نگری وضعیت کشاورزی و منابع طبیعی با توجه به تغییرات جهانی و روند رشد فناوری‌‌ها» می­باشد. امید است امکانات مالی فرهنگستان اجازه دهد که در آینده سایر بخش­های این طرح کلان نیز که برای کشاورزی و منابع طبیعی کشور حائز اهمیت است، به اجراء درآید».