گزارش نهایی طرح پژوهشی «بررسی راهبردهای اخیر در حوزه­ های پژوهش و فناوری در علوم زیستی» در شورای علمی فرهنگستان علوم به تصویب رسیده و طرح مزبور خاتمه یافته تلقی شده است. در ذیل خلاصه مدیرتی این طرح پژوهشی خاتمه­ یافته آمده است. مجری این طرح آقای دکتر حسن ابراهیم زاده عضو پیوسته فرهنگستان علوم و استاد پیشکسوت زیست شناسی دانشگاه تهران بوده و آقای دکتر سیدمهدی سیدی همکار مدعو شاخه زیست شناسی فرهنگستان علوم و عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری همکار طرح مزبور بوده است.

بررسی راهبردهای اخیر در حوزه­ های پژوهش و فناوری در علوم زیستی

علوم زیستی از حوزه ­های اقتدارآفرین برای تمامی کشورهای جهان است که در هزاره سوم بر اهمیت آن بیش از پیش افزوده شده است. امروز علوم زیستی مسیر مولکولی­ شدن را با سرعتی بیش از سال­های قبل طی می­ کند و ظهور حوزه زیست­ شناسی سنتزی، تغییرات خارق ­العاده­ ای را در زندگی بشر ایجاد خواهد کرد. سابقه زیست­ شناسی در ایران به بیش از 85 سال می­ رسد و این حوزه با تأسیس دانشگاه تهران رشد زیادی پیدا کرد و امروز از حوزه ­های فعال علوم پایه در کشورمان محسوب می­ شود. اگرچه قبل از انقلاب اسلامی نیز در حوزه زیست­ شناسی پژوهش­هایی صورت می­ گرفت؛ ولی پس از انقلاب و به ویژه بعد از اواخر دهه 60 ، پژوهش در زیست ­شناسی سرعت بیشتری یافت و با گسترش آموزش عالی در کشور، زیست­ شناسی از چند دانشگاه محدود، به سراسر کشور گسترش یافت. هم­ اکنون، حوزه زیست ­شناسی در زمینه پژوهش از حوزه­ های فعال کشور است که حاصل آن انتشار مقالات زیادی در مجلات معتبر بین­ المللی است. با این وجود، وضعیت پژوهش و فناوری در حوزه زیست­ شناسی در کشورمان با وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد و بایستی در اسرع وقت تغییراتی پیدا کند تا کشورمان بتواند فاصله خود را با رقبا، که برخی سابقه چندانی در حوزه زیست­ شناسی ندارند، کم کند.

در ذیل به برخی از مهمترین موارد که حاصل پژوهش انجام­ شده است، اشاره و پیشنهادهایی نیز ارائه می­ شود:

• حوزه علوم زیستی در کشورمان در سطح آموزشی و پژوهشی به چند تکه تقسیم شده و هر تکه در یک وزارتخانه و یا حتی نهاد قرار گرفته که با یکدیگر ارتباط و هماهنگی ندارند. دوره پیش از دانشگاه در وزارت آموزش و پرورش، و دوره دانشگاه در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی، جهاد دانشگاهی، وزارت جهاد کشاورزی، و معاونت علمی و فناوری ریاست­ جمهوری قرار گرفته که در عین کثرت، از وحدت حداقلی برخوردارند. هماهنگی، همراستایی و همدلی حداقلی در بین بازیگران باعث­ شده که تنه قوی زیست­ شناسی با تکه­ تکه شدن، وضعیت نحیفی پیدا کند. نداشتن تولیت واحد در علوم زیستی کشور باعث شده تا اهداف کلان به ­خوبی تبیین نشود و جهت­ گیری کشور در این حوزه مشخص نباشد. نیاز است تا حوزه علوم زیستی در کشور دارای مدیریت کلان باشد تا سیاستگذاری و برنامه­ ریزی صحیحی بر این حوزه اعمال شود.
• اهمیت علوم زیستی در کشورمان از سوی برنامه ­ریزان، مشابه سایر حوزه ­های علمی در نظر گرفته می ­شود. در حالی که در کشورهای پیشرفته صنعتی، پس از حوزه دفاعی، بیشترین سرمایه ­گذاری به حوزه علوم زیستی اختصاص می­ یابد، زیرا این حوزه زیرساخت­ های اصلی امنیت غذایی، سلامت، برخی صنایع مهم در اقتصاد و اشتغال، و نیز امنیت در حوزه­ های دفاعی و امنیتی را برای این کشورها فراهم می­ کند. لذا برنامه­ ریزان کشورمان باید سرمایه ­گذاری بسیار بیشتری را در حوزه علوم زیستی مبذول دارند. یکی از تبعات کوتاه مدت عدم سرمایه­ گذاری کافی، تندتر شدن شیب مهاجرت متخصصان علوم زیستی از کشور است.
• حوزه زیست­ شناسی از حوزه ­هایی است که بیشترین میان­ رشته­ ای­ ها را به وجود آورده است. حوزه ­های جدید علوم زیستی به ­ویژه زیست­ شناسی سنتزی و زیست­ شناسی سامانه­ ها با علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی بین­ رشته­ ای ­های زیادی ایجاد کرده­ اند، این در حالی است که در کشورمان بین­ رشته ­ای­ های جدید در حوزه زیست­ شناسی بسیار محدود و کم ­قوت هستند.
• اگرچه گسترش آموزش عالی و به ویژه راه ­اندازی دوره­ های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه­ های کشورمان باعث شده تا پژوهش در بخش ­های مختلف زیست­ شناسی توسعه یابد، مقالات زیادی در مجلات علمی جهان منتشر شود، و بر تعداد نیروی انسانی متخصص اضافه شود، ولی اولویت­ گذاری در پژوهش­های هر دانشگاه و یا منطقه در کشور وجود ندارد و مشخص نیست که برای مثال در پنج سال آینده علوم زیستی کشور در چه حوزه ­هایی به مقام مهمی در سطح جهانی دست یافته است.
• آسیب به زیست­ شناسی از دوره ابتدایی و متوسطه آغاز می­ شود. برنامه­ های درسی زیست ­شناسی و کتب تدوین­ شده، و روش­های آموزشی بسیار قدیمی است که تغییر آنها مورد تأکید رهبری معظم انقلاب اسلامی نیز هست. وزارت آموزش و پرورش هر روز از دانشگاه­ های کشور دورتر می­ شود و خود به­ طور مستقل روش­ها و کتب درسی را تدوین می­کند و این در حالی است که در کشورهای پیشرفته روش­های آموزشی و تدوین کتب درسی مورد استفاده در دوره­های ابتدایی و متوسطه عمدتاً با استادان مجرب دانشگاه­ ها است. نیاز است تا آموزش و پرورش در کشورمان در روش­های اجرایی موجود تجدیدنظر کند.
• رتبه علوم زیستی کشورمان در حوزه پژوهش در جهان و آسیا وضعیت مطلوبی ندارد. اگرچه تعداد مقالات منتشره زیاد است؛ ولی بررسی شش ­ساله نشان داد که با گذشت زمان از کیفیت مقالات کاسته شده است و رتبه علوم زیستی در کیفیت نزولی است. کشورهای رقیب ایران در آسیا با سرعت بسیار بیشتری به­ دنبال پیشی گرفتن از ایران در حوزه علوم زیستی هستند و در صورت عدم پرداختن صحیح به این موضوع، باعث عقب رفتن بیشتر رتبه کشور حتی در آسیا خواهد شد.
• در حوزه آموزش علوم زیستی، تحولات زیادی صورت گرفته است و دانشگاه­ های مهم و مرجع دنیا از این روش­ها استفاده می­ کنند، شایسته است که این روش­ها در کشورمان نیز به اجرا درآید. ارتباط دانشجویان در دوره کارشناسی با محیط پیرامونی و جامعه، و صنایع و بازدید و ارتباط با آنها یکی از مهمترین بخش­ های آموزشی در دوره کارشناسی علوم زیستی است.
• صلاحیت­ های شغلی در دوره­ های کارشناسی و تحصیلات تکمیلی در کشورمان تدوین نشده و همین امر باعث شده تا آموزش با بازار کار همخوانی نداشته باشد. یکی از مهمترین دلایل بیکاری؛ نداشتن صلاحیت­ های شغلی است که باید در مراحل مختلف آموزشی، آموزش داده شود تا دانش ­آموختگان بتوانند با اشتغال به حرف مرتبط از رضایت­ مندی کافی برخوردار شوند.
• ارتباطات بین­ المللی از مهمترین عوامل پیشرفت جوامع است. در حوزه­ های علمی این امر بسیار مهم است. نتایج این پژوهش نشان داد که در حوزه علوم زیستی، کشورمان از کمبود روابط علمی با دانشگاه ­های خارج از کشور رنج می­ برد. علی­ رغم صلاحیت­ های علمی زیست­ شناسان کشور، متأسفانه عدم حمایت­های مالی و لجستیک باعث شده تا ارتباطات علمی واقعی بین پژوهشگران کشورمان با هم­ترازان آنها در سایر نقاط دنیا شکل نگیرد و این امر می­تواند به عنوان یکی از عوامل رکود علمی تلقی شود.
• دانشگاه­ های کشور، و به­ ویژه در حوزه­ های مختلف علوم زیستی، از داشتن دانشجویان بین­ المللی استفاده نمی­ کنند. در حالی روند جهانی بر داشتن حداقل 20 درصد دانشجویان خارجی در هر دانشگاه تأکید دارد، ولی سیاستگذاری و برنامه­ ریزی صحیحی برای این امر در کشورمان وجود ندارد.
• برای داشتن فناوری­ های کاربردی و جدید نیاز به پژوهش­های بسیار با کیفیت است. نتایج این پژوهش­ها باید به­صورت ثبت اختراع درآید تا بتوان از آن استفاده برد. متأسفانه بسیاری از پژوهش ­های انجام ­شده در کشور یا قابلیت ثبت اختراع ندارند، و یا در صورتی که ثبت شوند نمی­توانند به بازار راه یابند. نداشتن اولویت­ های ملی در حوزه علوم زیستی، و نیز عدم سرمایه­ گذاری کافی از مهمترین عوامل عدم ورود حوزه علوم زیستی به فناوری و تجاری­ سازی است.
• عدم توجه کافی به اسناد بالادستی در کشور باعث شده که این اسناد بسیار مهم تنها زینت­بخش کتابخانه­ ها باشند. نیاز است تا در صورت لزوم این اسناد بازنگری شوند و پیوست­ های مالی و اجرایی برای آنها تمهید شود تا در بازه زمانی مشخص بتوان درصد اجرایی شدن آنها را رصد کرد. بخشی از این اسناد که به علوم پایه اختصاص دارد می­تواند با کمک شاخه ­های علوم پایه تدوین شود. این پژوهش می­ تواند برای تجدید نظر در بخش زیس ت­شناسی مفید باشد.