ربع رشیدی: الگوی پیشگام دانش و نوآوری در جهان اسلام

تاریخچه ربع رشیدی، از مهم‌ترین نهادهای علمی و فرهنگی عصر طلایی اسلام در 66 امین شماره نشریه آکادمی علوم جهان اسلام (IAS) از طریق بخش روابط بین‌‌الملل فرهنگستان علوم به این خبرنامه ارسال و منتشر شد.

مقدمه
در عصر طلایی اسلام، پیشرفت‌های چشمگیری در رشته‌های گوناگون از جمله علوم، پزشکی، فلسفه و معماری صورت پذیرفت. از بین مهم‌ترین نهادهای علمی و فرهنگی این دوران، ربع رشیدی است. این مرکز مجموعه آموزشی و علمی فوق‌العاده‌ای بود که در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم در تبریز، ایران، تأسیس شد. این مرکز توسط وزیر و دولتمرد برجسته، رشیدالدین همدانی (۱۳۱۸-۱۲۴۷)، بنیان نهاده شد. ربع رشیدی نمادی از روحیه تفکر عقلانی و تبادل فرهنگی بود که مشخصه دوره ایلخانیان است (شکل ۱).

شکل ۱: ساختار شماتیک بنای ربع رشیدی در اواخر قرن سیزدهم

تاریخچه

ربع رشیدی در دوره‌ی تحول‌آفرین جهان اسلام ظهور کرد. در دوره ایلخانان مغول که بر سراسر ایران و مناطق اطراف حکومت می‌کردند، چشم‌انداز اجتماعی- سیاسی و فکری دچار تغییرات چشمگیری شد. در این زمان، رشیدالدین، که یک عالم و مدیر آینده‌نگر بود، در پی تأسیس نهادی بود که به تولید، حفظ و انتشار دانش در مقیاسی بی‌سابقه، یاری رساند. دیدگاه او در ربع رشیدی عینیت یافت. مجموعه‌ای جامع که به عنوان یک مرکز آموزشی، یک مرکز تحقیقاتی، یک بیمارستان و یک کتابخانه فعالیت می‌کرد و دانشمندان رشته‌های گوناگون را جذب می‌نمود.

ساختار معماری و سازمانی

ربع رشیدی که یک مرکز مهم علمی، فرهنگی و سیاسی سلسله ایلخانی در تبریز به شمار می رفت، دارای بخش‌های زیر بود:

- مدارس: مراکزی برای آموزش عالی که در آن محققان به مطالعات پیشرفته در زمینه الهیات، فلسفه، پزشکی، نجوم و علوم طبیعی می‌پرداختند.

- کتابخانه‌ها: مخزن عظیمی از نسخ خطی و کتاب‌ها، از جمله ترجمه‌هایی به زبان‌های عربی، فارسی، یونانی و سانسکریت بودند.

- بیمارستان‌ها (دارالشفا): مراکز درمانی که خدمات بهداشتی را ارائه می‌دادند و به عنوان مراکز آموزشی برای پزشکان، عمل می‌کردند.

- کارگاه‌ها و کتابت‌خانه‌ها: فضاهای اختصاصی که در آن محققان و کاتبان، نسخ خطی را تهیه، رونویسی و تصویرسازی می‌کردند و انتقال دانش را از نسلی به نسل‌ دیگر تضمین می‌نمودند.

-مکان‌های اقامت: فضاهایی برای زندگی دانشجویان، معلمان و محققان مدعو که یک جامعه علمی پر جنب و جوش را ایجاد می‌کردند.

نقش علمی و فرهنگی

ربع رشیدی چیزی فراتر از یک مؤسسه آموزشی و قطب تفکر علمی و تلفیق فرهنگی بود. رشیدالدین فعالانه رویکردی کثرت‌گرایانه به دانش را ترویج می‌کرد و مشارکت با سنت‌های فکری گوناگون را تشویق می‌نمود. این مؤسسه نقش مهمی در ترجمه و حفظ متون علمی و فلسفی ایفا کرد و انتقال دانش کلاسیک به نسل‌های آینده را تضمین نمود.

یکی از برجسته‌ترین نقش‌های ربع رشیدی، اثر تاریخی مهم رشیدالدین، یعنی جامع‌التواریخ بود. این گزارش جامع از تاریخ جهان، اطلاعات ارزشمندی را در مورد تمدن‌های ایران، چین، هند و جهان اسلام ارائه می‌دهد.

میراث ماندگار

امروزه ربع رشیدی به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ علم و آموزش جهان شناخته می‌شود. بقایای این مجموعه در تبریز به عنوان شاهدی بر میراث ماندگار دیدگاه فکری رشیدالدین است. تلاش‌ها برای مطالعه و حفظ نقش آن به دلیل نشان دادن پویایی فعالیت‌های علمی جهان اسلام در قرون وسطی است. این مرکز الگوی آموزش و تحقیق یکپارچه و الهام‌بخش مراکز آموزشی بعدی در سراسر جهان اسلام است (شکل ۲).

نتیجه‌گیری
ربع رشیدی نمونه‌ای از تلفیق هماهنگ دانش، نوآوری و تبادل فرهنگی و نماد عصر طلایی اسلام است. این مجموعه، الگویی برای مؤسسات آموزشی آینده و نمونه‌ای الهام‌بخش از رهبری آینده‌نگر و شکل‌دادن به فضای فکری یک تمدن است. همانطور که دانشمندان و مورخان ذکر کرده‌اند، ربع رشیدی گواهی بر میراث غنی و برتری علمی و دانشگاهی جهان اسلام است.