دکتر ناصر باقری‌مقدم دانشیار مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور و دبیر شورای آینده‌نگاری فرهنگستان علوم در یادداشتی مطرح کرد؛ در جهان پرتنش و چندوجهی امروز، دیگر نمی‌توان امنیت ملی را صرفاً به عنوان کارویژه‌ای نظامی یا مأموریتی اختصاصی برای نهاد‌های دفاعی تلقی کرد.
به گزارش روابط عمومی و اطلاع‌رسانی فرهنگستان علوم، دکتر ناصر باقری‌مقدم دبیر شورای آینده‌نگاری فرهنگستان علوم بیان کرد: امنیت، امروز بیش از همیشه، مفهومی چندبُعدی، جامعه‌محور و مشارکت‌طلب است. در این چهارچوب، راهبردی که با عنوان «دفاع برای همه و همه برای دفاع» مطرح می‌شود، بیش از آنکه شعاری سیاسی باشد، بیانگر یک مدل کل‌نگر در حکمرانی دفاعی و امنیتی است که ضرورت توجه به آن روزبه‌روز بیشتر می‌شود. دفاع برای همه یعنی ساختار دفاعی کشور نباید صرفاً معطوف به مرز‌ها، تجهیزات نظامی یا نیرو‌های مسلح باشد، بلکه باید از حقوق و منافع همه اقشار جامعه از مردم عادی تا زیرساخت‌های حیاتی محافظت کند و پاسخ لازم برای تمامی انواع تهدیدات سخت و نرم را فراهم آورد؛ منظور از «دفاع برای همه» این است که ساختار‌های دفاعی، برنامه‌ریزی‌ها و منابع امنیتی کشور، نباید صرفاً معطوف به مرز‌ها یا تهدیدات سخت باشد، بلکه باید حافظ امنیت، رفاه، فرهنگ، هویت و ثبات اقشار مختلف جامعه باشد؛ از کسب‌وکار‌های کوچک تا اقلیت‌های فرهنگی و زیرساخت‌های زیستی. دفاع برای همه یعنی امنیت باید در مدارس، بازار‌ها، فضای مجازی، سامانه‌های بهداشتی و حتی در محیط زیست معنا پیدا کند. به عبارت دیگر، هر تهدیدی علیه سبک زندگی مردم، یک تهدید امنیتی است، حتی اگر ظاهر نظامی نداشته باشد.
از سوی دیگر «همه برای دفاع» مشارکت مردمی در ساخت امنیت و به معنای مشارکت عمومی در امر دفاع است. این دیدگاه ریشه در مفاهیمی مانند دفاع مردمی، مقاومت فعال و دفاع غیرمسلح دارد که در آن هر شهروند یک رزمنده بالقوه است، ولو با ابزار‌های غیرفیزیکی (مانند آموزش، هوشیاری، رسانه، دانش فنی، همکاری اطلاعاتی، و تاب‌آوری اقتصادی) در این عرصه فعال است. بخش دوم این راهبرد، یعنی «همه برای دفاع»، به نقش‌آفرینی اقشار مختلف در دفاع از منافع ملی اشاره دارد. در شرایطی که تهدیدهای نوظهور، همچون حملات سایبری، جنگ‌های ترکیبی، اختلالات اقتصادی و جنگ روانی گسترده شده‌اند، هیچ کشوری نمی‌تواند صرفاً با اتکا به ساختار‌های رسمی دفاعی، امنیت خود را تضمین کند. در این میان، مردم، رسانه‌ها، دانشگاهیان، نخبگان، بخش خصوصی و نهاد‌های مدنی همگی باید در نظام دفاعی کشور نقش داشته باشند؛ چه با آموزش، چه با آگاهی‌بخشی، چه با توانمندسازی محلی و چه با توسعه فناوری‌های بومی. به تعبیر دقیق‌تر، در این مدل، هر شهروند یک کنشگر امنیتی بالقوه است.
این رویکرد ریشه در تجارب جهانی موفق نیز دارد. در سوئیس، آموزش نظامی عمومی برای دفاع سرزمینی سال‌هاست نهادینه شده است. ژاپن با تأکید بر تاب‌آوری شهری در برابر بحران‌ها، مفهوم «امنیت غیرنظامی» را توسعه داده است. در ایران نیز، تجربه بسیج مردمی در دوران دفاع مقدس و سازوکار پدافند غیرعامل، الگو‌های اولیه‌ای از این راهبرد را به نمایش گذاشته‌اند.
پیش‌نیاز‌های تحقق این الگو پیاده‌سازی مؤثر راهبرد «دفاع برای همه و همه برای دفاع»، نیازمند بازطراحی حکمرانی امنیتی کشور در ابعاد زیر است:
1. تدوین برنامه ملی آموزش دفاعی همگانی برای ارتقای آگاهی و مهارت‌های عمومی
2. افزایش شفافیت و اعتماد عمومی برای جلب مشارکت واقعی مردم
3. ارتباط مؤثر نیرو‌های دفاعی با نهاد‌های اجتماعی و اقتصادی
4. تقویت زیرساخت‌های پدافند غیرعامل و تاب‌آوری ملی در برابر انواع تهدید
5. پرهیز از امنیتی‌سازی افراطی و تأکید بر رویکرد‌های نرم، فرهنگی و فناورانه در دفاع
در نهایت، الگوی «دفاع برای همه، همه برای دفاع» نقطه گذار از جامعه‌ای منفعل و مخاطب امنیت به جامعه‌ای فعال و مشارکت‌گر در امنیت است. کشوری که در آن مردم صرفاً دریافت‌کننده امنیت باشند، دیر یا زود، در برابر تهدیدات پیچیده امروزین، شکننده خواهد شد. زمان آن فرارسیده است که با نگاهی واقع‌بینانه، امنیت را از پادگان‌ها به زندگی روزمره مردم پیوند بزنیم و دفاع را نه فقط مسئولیت حاکمیت، بلکه حق و وظیفه همه ملت بدانیم.
منبع: روزنامه فرهیختگان
Report