گزارش نهایی طرح پژوهشی «بررسی مسائل و مشکلات گلخانه‌ها و فراورده‌های گلخانه‌ای در ایران» در چهارصد و هفتاد و ششمین جلسه شورای علمی فرهنگستان به تصویب رسید و طرح مزبور خاتمه یافته تلقی شد. مدیر این طرح آقای دکتر مرتضی خوشخوی عضو پیوسته و رئیس شاخه علوم باغبانی گروه علوم کشاورزی فرهنگستان بود و آقایان دکتر عنایت الله تفضلی، دکتر مجید عزیزی، دکتر وازگین گریگوریان، دکتر مصطفی مبلی و دکتر کوروش وحدتی اعضای شاخه علوم باغبانی فرهنگستان همکاران طرح مزبور بودند. در ذیل خلاصه مدیریتی این طرح پژوهشی خاتمه یافته گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم جهت آگاهی و بهره برداری علاقمندان آمده است:
«در چند سال اخير با توجه به افزایش جمعیت و کمبود آب و زمین های قابل کشت در ايران، سرمايه‌گذاري قابل‌توجهي در تولیدهای گلخانه‌اي صورت گرفته است و عرضه بخشی از محصولها خارج از فصل طبیعی آنها رايج شده است. بدیهی است در چارچوب سیاستهای توسعهای، برنامهریزی مناسبتر در جهت تولید بهتر و بیشتر محصولها امری اجتناب ناپذیر می باشد. هدف از پژوهش حاضر ارزیابی مسائل و مشکلات گلخانه‌ها و فراورده‌های گلخانه‌ای در ایران بود. این مطالعه از نوع کاربردی و براساس گردآوری داده ها به صورت توصیفی پیمایشی انجام و از ابزار پرسشنامه برای گردآوری داده های مورد نیاز بهره گیری شد. پرسشنامه این پژوهش دارای پنج بخش بود که بخش اول شامل اطلاعات عمومی و مشخصات فردی، بخش دوم شامل مشخصات موقعیت محلی و فنی گلخانه، بخش سوم آب، خاک، کود، نوع کشت، آفتها و بیماریها، بخش چهارم شامل بازاریابی و جنبه های اقتصادی و بخش پنجم شامل گویه هایی پیرامون تصمیم گیری افراد بود. قلمرو جغرافیایی پژوهش شامل گلخانه داران شش استان تهران (شهرستان‌های پاکدشت، ری و ورامین)، اصفهان (شهرستان‌های فلاورجان، دهاقان و تیران)، کرمان (شهرستان های جیرفت، کهنوج و سیرجان)، مرکزی (شهرستان محلات)، البرز (شهرستان‌های کرج و هشتگرد) و فارس (شهرستان های شیراز، مرودشت و کازرون) بود که بر اساس آمارنامه های وزارت جهاد کشاورزی، بیشترین سطح کشت گلخانه ای را داشتند. تعداد نمونه پژوهش نیز شامل 110 گلخانه بود که سطح استانها نمونه ها به صورت تصادفی انتخاب شدند. در این پژوهش، ویژگی های ترکیب سنی پاسخگویان، پراکنش سن مالکان گلخانه ها، پراکنش سن مدیران گلخانه ها، توزیع فراوانی سطح تحصیلات، سطح تحصیل مالکان گلخانه ها، سطح تحصیل مدیران گلخانه ها، مدرک تحصیلی، مدرک تحصیلی مالکان گلخانه، مدرک تحصیلی مدیران گلخانه، سابقه کار (مالکان و مدیران گلخانه)، تعداد کارشناس، تعداد کارگر، تعداد دوره های تخصصی طی شده، فاصله گلخانه تا جاده آسفالته، فاصله گلخانه تا محل سوخت، فاصله گلخانه تا نزدیکترین شهر، فاصله گلخانه تا بازار فروش، مساحت کل زمین محل گلخانه (متر مربع)، مساحت گلخانه (متر مربع)، مساحت ساختمان‌ها، سال احداث گلخانه، نوع کشت، جهت گلباد، بیشینه دما (سلسیوس)، تاریخ شروع گرما، کمینه دما (سلسیوس)، تاریخ شروع سرما، میانگین بارندگی (میلیمتر)، نوع سازه گلخانه، ترکیب گلخانه، نوع پوشش گلخانه، نوع تهویه گلخانه، جهت استقرار گلخانه، نوع سیستم گرمایشی، نوع سوخت مصرفی، نوع برق مصرفی، نوع سیستم خنک کننده، کنترل دمای گلخانه، کاهش شدت نور، تأسیسات مورد استفاده، سردخانه، نوع ماشین‌آلات، منبع تأمین آب، استخر ذخیره آب، نوع استخر، سیستم آبیاری، نوع بافت خاک، ضد عفونی خاک، نحوه تغذیه محصول در حال رشد، نوع سیستم بدون خاک، سیستم خاک دانهدار، منابع تأمین مواد شیمیایی، وسایل اندازه‌گیری، نوع کشت، سطح کشت (متر مربع)، آفت های گلخانه، بیماری‌های گلخانه، درجه‌بندی محصول، بسته‌بندی محصول، بارگیری موقت در سردخانه، برندسازی محصول ها و هزینه های گلخانه ها مورد بررسی قرار گرفت. مقیاس سنجش شاخص ها به صورت متغیر مستقل یا متغیر وابسته، ترتیبی بوده و از طیف Likert 5 مرتبه ای بهره گیری شده است. برای تحلیل داده های حاصل از پژوهش از دو روش تحلیل توصیفی و استنباطی به صورت تحلیل آماری یک متغیره و تحلیل آماری چند متغیره استفاده شد. نتایج کلیه ویژگی های یاد شده در این پژوهش در دو بخش آمار توصیفی و آمار استنباطی بررسی شدند. در بخش آمار توصیفی توزیع فراوانی کلیه ویژگی های بررسی شده در طرح گزارش شدند در تحلیل یک متغیره، بیشترین فراوانی سن مالکان و مدیران گلخانه متعلق به رده سنی 31 تا 40 سال بود. در حالی که هر دو گروه بیشترین فراوانی را در سطح لیسانس داشتند، مالکان 64/5 درصد و مدیران 62/7 درصد مدرک تحصیلی غیر مرتبط با گلخانه داری داشتند با توجه به نتایج 80/9 درصد گلخانه ها فاصله ای بین 0 تا 5 کیلومتر از جاده آسفالته دارند، در حالی که تنها 25.5 % از گلخانه ها فاصله کمتر از 10 کیلومتر تا بازار فروش دارند. از نظر مساحت 65.5% مساحت زمین گلخانه ها کمتر از 10000 مترمربع میباشد. از نظر نوع کشت 53.6% از کشت گلخانه ها خاکی، 37.3% هیدروپونیک و 9.1% از هر دو نوع کشت را دارا بودند. از نظر بارندگی، بیشترین فراوانی را منطقه های دارای بیش از 250 میلیمتر دارند. گلخانه ها 12.7% تک واحدی، 61.8%چند واحدی و 25.5% به هم پیوسته می باشند. بیشترین فراوانی پوشش گلخانه مربوط به پلی اتیلن با فراوانی 42.7 و کمترین مربوط به شیشه با فراوانی 5/5 میباشد. کنترل دما تنها در 38.2% از گلخانه ها به صورت اتوماتیک می باشد. منبع تأمین آب 74.5% گلخانه ها از آب چاه می باشد و سیستم آبیاری 1/79% گلخانه ها قطره ای است. از نظر نوع محصول 37.3% خیار،25.6 گل شاخه بریدنی،18.2% توت فرنگی، 9.1 گوجه فرنگی و بقیه سایر سبزیها و گلها کشت می شوند. در بخش آمار استنباطی نتایج نشان داد که گلخانه داران شهرستان های مختلف در تصمیم گیری برای استفاده از کود شیمیایی متفاوت عمل نمی کنند ولی تصمیم گیری متفاوتی در مبارزه با آفت ها دارند. بین تعداد دوره های آموزشی، فاصله تا بازار فروش، مساحت گلخانه، نوع محصول، نوع پوشش گلخانه با تصمیم گیری گلخانه داران در استفاده از کود شیمیایی رابطه معنی داری وجود داشت. همچنین بین سطح تحصیل، سابقه کار گلخانه داران، فاصله تا بازار فروش، نوع پوشش گلخانه با سطح تصمیم گیری گلخانه داران در مبارزه با آفتها رابطه معنی داری مشاهده شد.
در جمع، ساخت گلخانه ها برای تولید محصول هاي کشاورزی بهدلیل امکان کنترل عامل های تأثیرگذار بر محیط همچون، تغییرهای دمایی، جلوگیری از پدیده های سرمازدگی و گرمازدگی، استفاده بهینه از منابع آب و خاک، امکان کاربرد مناسب کود و سم، امکان تولید در خارج از شرایط زمانی و نیز افزایش کمیت و بهبود کیفیت محصول، جایگاه ویژه ای به این نوع از تولید بخشیده و کشت گلخانه ای در حکم یک روش تولید متفاوت با بهره وری بالا، رو به گسترش است. در این راستا هدف از پژوهش حاضر بررسی مسائل و مشکلات گلخانه ها و همچنین ارزیابی سطح تصمیم گیری گلخانه داران بود. در پایان، با توجه به نتایج حاصل از داده های این پژوهش، یافته ها مورد بحث قرار گرفته و راهکارها و پیشنهادهایی برای بهبود وضع گلخانه ها در سطح کشور، به قرار زیر ارائه شده است:
- با استفاده از یافته های به دست آمده از آمار توصیفی این پژوهش در رابطه با مساحت گلخانه ها، در تولید اقتصادی از راه کشتهای متراکم در نقاط مختلف جهان، مساحت های متفاوتی برای گلخانه ها تعیین و توصیه شده اند. در حالی که میانگین سطح یک واحد گلخانه‌ای در بیشتر کشورهای پیشرفته حدود یک هکتار یا برای برخی از فرآورده ها بیشتر از یک هکتار است. یافته های این پژوهش نشان میدهد که 65.5% گلخانه ها در ایران مساحتی کمتر از یک هکتار دارند. بنابراین پیشنهاد می شود گسترش گلخانه ها با سطح های بزرگتر و برابر استانداردهای جهانی، مورد حمایت قرار گیرند.
- همچنین نتایج پژوهش حاضر نشانگر این است که 60% از گلخانه های مورد بررسی دارای سازه فلزی می باشند. با توجه به این که مدیریت در گلخانه های فلزی بهتر صورت می گیرد، توصیه می شود به منظور کاهش هزینه های جانبی و صرفه جویی در انرژی، بخشی از سازه های گلخانه های کشور که فرسوده یا چوبی هستند به سازه های جدید و یا تونل های مستقل تبدیل شوند.
- جهت گلخانه بستگی به موقعیت جغرافیایی و نیز وضعیت اقلیمی (جهت وزش بادهای شدید) منطقه دارد. در صورتی که منطقه بادخیز باشد، برای به وجود آمدن مقاومت کمتر، بایستی گلخانه را در جهت باد چیره بسازند. در عرض های جغرافیایی کمتر از 40 درجه شمالی (همانند تمامی مناطق ایران)، جهت شمالی- جنوبی برای ساخت گلخانه مناسبتر است. ساخت گلخانه ها در جهت شرقی- غربی در عرض های جغرافیایی بیش از 40 درجه شمالی برای دریافت بيشينه نور خورشید و سایه اندازی کمتر سازه های گلخانه ای مانند ناودان ها در زمستان، توصیه مي شود. با توجه به نتایج به دست آمده در این پژوهش80% از موارد جهت گلخانه شمالی- جنوبی و 20% شرقی - غربی می باشدکه مورد دوم برای پرورش بسیاری از فرآورده ها مناسب نیستند.
- با توجه به این که 72.7% از گلخانه داران هیچ دوره تخصصی نگذرانده اند، پیشنهاد میشود که با برگزاری کلاس ها و دوره های تخصصی مرتبط دانش آنها افزایش داده شود. پرواضح است که در تولید محصول آنها چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی تأثیر بسزایی دارد. در این راستا به نظر می رسد که لازم است قوانینی تدوین شوند که گلخانه داران موظف به بهره گیری از متخصان این رشته در علوم باغبانی و متخصصان سایر رشته ها مانند آفت ها و بیماری ها شوند. نتایج حاصل در پژوهش نشان داد که 64.5% از مدیران گلخانه ها مدرک تحصیلی مرتبط با گلخانه داری ندارند بنابراین بهتر است برای پیشبرد این صنعت، افرادی که دانش لازم را دارند به عنوان مدیر گلخانه انتخاب شوند.
- همچنین نتایج به دست آمده نشان داد که 47.3% از گلخانه ها دارای کارشناس با تخصص مربوط نیستند. درمجموع، با توجه به نتایج این پژوهش که در بندهای بالا آمده است و جلوگیری از اتلاف سرمایه ها، توصیه می شود مجوز احداث گلخانه و پروانه بهره برداری از گلخانه، تنها به افرادی داده شودکه دانش فنی لازم را داشته یا دستکم از همکاری دو نفر کارشناس در رشته های علوم باغبانی (تولیدهای گلخانه ای) و بیماری ها و آفت ها بهره گیرند.
- این بررسی نشان داد که تاکنون در درصد بالایی از گلخانه ها برای آبیاری از روش سطحی استفاده می کنند. با توجه به نیاز زیاد برای صرفه جویی بیشتر در مصرف آب، بهتر است با اعطای تسهیلات به صاحبان این گلخانه ها، به استفاده آبیاری قطرهای تشویق شوند.
- شرایط گرم و مرطوب گلخانه، موجب رشد و گسترش آفتها و بیماری ها می شود و بر اساس یافته های این پژوهش بیشتر گلخانه داران برای برای کنترل آفتها و بیماریها از سمپاشی های گاهی بیرویه استفاده می کنند که گاهی نه تنها موجب مقاوم شدن آفت ها می شود بلکه برخی از گلخانه ها منبع انتشار آفتها و بیماری ها می شوند. گاهی هم بعضی از گلخانه داران بدون این که دوره کارنس سم تمام شده باشد، محصول تولیدشده را به بازار میفرستند که سلامت عمومی را دچار مخاطره می کنند. پیشنهاد می شود که کاربرد سم ها در گلخانه های کشور زیر نظر و نظارت کامل قرار گیرد و آگاهی آنان برای مبارزه با آفتها افزایش یابد تا سلامت تولیدهای گلخانه ای تضمین شود. همچنین توصیه میشود برای سلامت محصول کنترل تلفیقی آفتها و بیماری ها در برنامه کار وزارت کشاورزی برای گلخانه داران قرار گیرد و نیز گلخانه داران به روش های کنترل بیولوژیک آشنا شده و تا حد ممکن از این روش ها استفاده کنند».
***
روابط عمومی فرهنگستان علوم
